Ni Omar Khalid
SA uwahing bahin sa dekada `30, ang Dakbayan sa Manila nagsaulog sa
Congreso Eucaristico Nacional. Ang bantogang Sugboanon nga si Vicente
C. Padriga miadto sa Manila. Duha ang iyang puntariya: ang pagtambong
sa dakong tigom sa Kongreso, ug ang pagpakigkita kang Don Ramon
Roces, ang publikador sa mga mantalaang Liwayway ug Graphic. Buot
niyang pangamahanan ang katukoran sa usa ka mantalaang Bisaya.
Sa sinugdan, nanghuyatid sa iyang kaugalingon ang mga
sungayang anino sa pagduhaduha. Gisikmat siya sa mga pangutana. Una,
dili pa man gani sila kaila. Ikaduha, kalawaton ba kaha niini ang
iyang mga alinghuna. Apan human sa taas nga pagtulutimbang, iyang
gihugot ang iyang bakos.
"Ha? Ikaw buot mangulo sa usa ka rebistang Binisaya, samag
gidak-on sa Liwayway?" Nahikurat si Don Ramon nga ang tingog manghod
lag diyotay sa banghag.
"Kay ngano man, Don Ramon?" Iya usab gisumbalik og pangutana
ang sapiang publikador.
Si Don Ramon, human makapabuhot sa iyang sigarilyo nga
nagpunayg katawa, kaha tungod sa kakulang sa pagtuo sa gipadayag ni
Padriga, namahayag: "Kamong mga Bisaya dili pa maantigong mobasa og
mantalaan..."
Misamot kapula ang mestisohong dagway ni Padriga. Nahitiurok.
Ug mikuha siya sa iyang tabako nga "corona" nga daan na niyang
giandam aron makaingon si Don Ramon nga siya dili ordinaryong tawo.
Si Don Ramon ugod, adunay kinaiya nga makighinasa dayon bisan
sa tawong bag-ohay lang niyang nakasandurot. Unya ligdon kini niyag
tiaw taman sa ginhawa. Maong si Padriga wala na lang usab kaayo
maikog kaniya.
"Tabi, Ginong Padriga, kinsa man ikaw nga karon ko man lang
ikaw makaila?" Nangusisa si Don Ramon.
Sa pagsabot ni Padriga nga siaw gayod si Don Ramon, siya
mitubag: "Ako, Don Ramon... ako ang labing hawod nga magsusulat didto
sa amo!"
Pastilang katawa ni Don Ramon nga nagtuya-tuya sa
gilingkorang silyang hiratorya. Tingali, kadto pa siya makasugat og
usa ka Bisayang hawod sa estoryang tistisay.
"Tinuod kana, Don Ramon...! Kon buot ka, teleponohi dayon si
Senador Briones kun si Hal. Osmeña ba hinuon."
Tungod sa ginuwatsi ni Padriga, si Don Ramon gibatig interes
nga patikon ang usa ka mantalaang Bisaya. Una nilang gidiskoter ang
gidaghanon sa mga tawo nga naglitok og Binisayang Sinugboanon.
Nahikurat si Don Ramon sa mga datos nga giladlad ni Padriga. Niadtong
panahona, ang mga Tagalog tulo ka milyon lamang samtang ang mga
Bisaya mikabat na sa upat ug tunga sa milyon.
Ilang gilasid ug lantugi ang ubang mga butang sama sa mga
ikipos nga gawion sa pagpagula sa mantalaan. Pagkataudtaod, si Don
Ramon misuna: "Kinsa man unyay imong mga kauban sa kapangulohan?"
Duro na usab nga katawa ni Don Ramon. Niining higayona, medyo
sagol na gayod biaybiay. Tiaw moy nangarisgar si Padriga nga pagulaon
ang magasin sa iyang pagbinugtong lamang!
"Dili, Don Ramon," misinta si Padriga sa talidhay ni Don
Ramon, "kamo ugod dinhi sa Manila, kamong mga dagkong kapitalista,
mga luho kaayo kamo! Sa inyong mga peryodiko, aduna kamoy mga
director, mga redactor, mga corrector de estilo, emplanador ug uban
pa. Apan didto sa amo, usa ra ka tawo ang mokaskas ug siya ra usab
ang mosayaw..."
Niini, wala gayod motuo si Don Ramon. Nagpuli-puli ang iyang
panakla ug panaguto. Iyang gitimbrehan si Mr. Fabian, ang pangulo sa
Graphic niadtong tungora, ug gipangutana kon pila gayod ka pahina ang
mahuman sa usa ka peryodista sulod sa usa ka semana. Tapos maghangad-
hangad si Fabian sa atubangan ni Don Ramon, miingon: "Tulo ngadto sa
upat ka pahina sa magasin...!"
"Tiaw mo kana!" ni Don Ramon ngadto kang Fabian. "Unya niay
Sugboanon nga peryodista kuno siya, nanghambog nga makadala kuno
siyang usa da sa usa magasin nga 32 ka pahina."
"Ay, way daghang sulti, Don Ramon," nangatarongan usab si
Padriga, "atong probahan!"
NAGLAMBIYONG ang daghang kakulangan nga gibabag ni Don Ramon aron
lang gayod suwayan ang pangaraste ni Padriga. Ambot og tinuyo ba kaha
kadto ni Don Ramon. Dugay kaayong miabot ang "rotatiba" nga gipanugon
gikan sa Alemanya wa pay labot sa daghang kuti-kuti ug kuskos-
balungos alang sa pagsangyaw aron ikalusad ang magasin sa daghang
kasuokan sa Kabisay-an ug Kamindanawan. Katulo gayod magbuwelta-
buwelta si Padriga sa Manila aron paghan-ay sa daghang mga hikayonon—
nga ang tanan iyang gasto.
Nagsugod na si Padriga sa iyang pagka pangulo sa Bisaya.
Iyang gipangayoan si Don Ramon og makinilya nga sarang kasulatan.
Mikatawa lang si Don Ramon ug iya hinuong gisugo si Padriga sa
pagpamanos lang og makinilya sa mga peryodista sa Liwayway. Ug kay wa
man siyay dapit nga kapahilunaan, kasamtangan lang una siyang didto
mag-okupar sa puwesto sa mensahero.
Bilyako! Gisuwayan gayod siya ni Don Ramon. Ang lamesa ugod
sa mensahero diha man mahimutang haduol sa ganghaan. Nahitukiki og
pangatawa ang tanang sakop sa Liwayway ug Graphic. Nakaingon
sila, "Pagkamalditong bataa... kining Sugboanon!"
Lagi kay nagbinugtong man siya ug ang imprenta didto man sa
silong, halos makagatos siyang magsaka-kanaog aron pagsubay sa
emplanasyon. Samtang nag-emplanar si Padriga, si Don Ramon usab
nagpunayg paso-paso nga nagpabuhot sa iyang sigarilyo. Unya mibuyag
kini, "Way nada kining imong plastada sa mantalaan, way arte...!"
"Huwat una, Don Ramon, kay kulang pa kana," misanta si
Padrigo sa saway sa iyang publikador. Yati, siya na hinuon ang
sawayon nga nabata pagdumala og mga pamantalaan sa Sugbo. Wala lang
mokibo si Padriga kay misalig man siya sa iyang katakos.
Sa gipakitang katakos ni Padriga, si Don Ramon
miingon: "Padriga, kon tinuod kanang imong giingon, mabuhi ka gayod
dinhi kanako."
Human sa daghang mga kakulangan, migula gayod ang unang isip
sa Bisaya sa Agosto 13, 1930. Gihangop kini sa kadaghanang magbabasa,
sa nagmahal sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Institusyon sa
panulat ug dugo sa kulturang Bisaya, gikan niadto hangtod karon.--O
